1- نقوش مهری:گاهی به خاطر اینکه آجر را نمی تراشیدند بین دو آجر را با گچ تزیین میکردندکه بعد ها این تزیین به کمک سفال های مهری انجام شده و بدین ترتیب صورت میگرفته که بندهای عمودی دیوار آجری را عریض تر میگرفتند و یا قسمتی از آجر در امتداد بند عمودی بریده میشد و این سوراخ ها را با گچ پر میکردند و موقعی که هنوز گچ خود را نگرفته بود با طرح های مختلف روی آنرا تزئین میکردند در بعضی موارد طرح ها را با مهر چوبی روی آن نقش میکردند. طرح های مزبور شامل طرح های ساده هندسی ، اشکال گل وبوته و اسامی مقدس الله وعلی بود. پخش بودن این سوراخ ها در کل دیوار ترکیب جالب توجهی در سطح دیوار میداد . نقوش مهری در تمام بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی استفاده شده است.

2- گچبری برهشته:استعمال گچ در ساختن بر جسته کاری بلند و کنده کاری یکی از فرآورده های مخصوص دوره سلجوقی می باشد که در دوره ایلخانی نیز ادامه مییابد ، بهترین نمونه و نقوش پرکا ربرجسته را میتوان در گنبد علویان همدان مشاهده نمود طبیعی است که نقوش کل وبوته ای برای برجسته کاری با گچ بسیار مناسب بود و طرح های هندسی بصورت برجسته کاری بیشتر در نیم ستون ها دیده می شد روش کار بدین صورت بود که : ابتدا گچ آماده شده را به اندازه لازم و قطور روی بنا و قسمت مورد نظر که طرح قبلاً روی آن کشیده شده گذاشته و آنگاه با استفاده از ابزار گچبری مانند دمبر وبومخار نقاط مورد نظر را برش داده و میتراشند ، این نوع گچبری در دوره های قبل از سلجوقی کم عمق تر و ساده تر و در دوره ایلخانی با ضخامت و بر جستگی بیشتر و پرکارتر صورت میگرفت .

3- گره در گچبری: همزوان با بکار بردن کار های گره در آجر کاربرد گره در گچبری نیز آغاز میشود نمونه بارز آنرا میتوان در محراب مسجد جامع فریومد مشاهده نمود که نفیس ترین نوع گره کاری گچبری است . در گره کاری وگچبری ابتدا سطح کار کرم بندی و شمشه گیری میشود تا سطح به سطوح کوچکتر تقسیم شود ،پس از آن زیر کار با لایه ای از کاهگل یا گچ وخاک و یا گچ اندود میگردد بعد لایه ای از گچ کشته آماده به سطح اندود شده کشیده میشود. زمینه گره مورد نظر که بر روی کاغذ ترسیم شده بصورت گرته کردن بر روی سطح گچ مورد نظر پیاده میشود. پس از مشخص شدن حرکات طرح ، خطوط لازم بوسیله قلم گچبری بریده میشود و پس از پرداخت،گره بر روی گچ بوجود می آید

4- گچبری معرق: ابتدا ملات گچ رنگی را که از قبل آماده شده روی سطح صافی می ریختند و پیش از آنکه گچ خود را بگیرد آنرا به شکل دلخواه می بریدند سپس قطعات بریده شده از گچ را با رنگ های مختلف و نقوش مورد نظر در کنار هم می چیدند و پشت کار ملات گچ ریخته که تمام زمینه کار یکپارچه شود و در نهایت قطعه بدست آمده را در محل کار می چسپانند.

5- گچبری لایه ای: نوع دیگر از گچبری تراش است وبیشتر برای گچبری رنگی که بخواهند به چند رنگ مختلف در آید کار می شود روش کار بدین صورت است که لایه گچ کشته را در محلی قبلاً با گچ زنده زیر سازی و صاف شده می کشند و لایه های بعد را نیز به همین ترتیب کار می کنند که هر لایه رنگ خاصی دارد و بعد با کاردک و ابزار گچبری شروع به در آوردن طرح ها با رنگ های مختلف می کنند،ضخامت هر لایه نباید بیشتر از 1mm باشد زیرا باعث ترک خوردن لایه گچ می شود.

6- گچبری توپر وتوخالی:این اصطلاح برای تکنیکی به کار برده شده که از نظر عمل وتاثیر با گچبری برجسته کاملاً فرق دارد،در این تکنیک طرح تزئینی در سطح صاف به عمق کمتر از2cm کنده می شود تا در عقب، سطحی به موازات سطح جلو تشکیل دهد و خطوط اصلی طرح یا مستقیم و یا با ضربات مایل که از حیث عمق یکنواخت است کنده و بریده می شود.

۷- گچبری کشته بری:نحوه آماده کردن گچ آن قبلاً گفته شده که در ابتدا گچ زبره نیم کش بر روی محلی که بخواهند کشته بری انجام دهند کشیده شده و بعد روی آنرا گچ نرمه می کشند و پس از آنکه این گچ خود را گرفت یک لایه دیگر گچ نرم به قطر 1تا2mm میکشند و پس از گرفتن این گچ که آب آن زیادتر بود و نرمتر از لایه زیرین طرح را پیاده می کردند و با استفاده از دمبر اطراف طرح را خط می انداختند تا به زمینه سفت زیرین برسند. پس از آن بوسیله بومخار قسمت های اضافی را از زمینه جدا می کردند تا طرح کشته بری بدست آید. این شیوه بیشتر در دوره صفوی رایج بود.

 8- گچ به عنوان کمک وماده الحاقی به ساختمان:در بعضی از ساختمان ها قوس های گچی معمولی برای گرفتن فاصله بین سر لبه ونیم ستون ها به کار برده میشد. برای اینکه مقرنس کا ری شکل دقیق تری به خود بگیرد و ناصافی آجر های آن گرفته شود پوشش نسبتاً ضخیمی از گچ روی آن می کشیدند. برای ملایم کردن و صاف کردن ناحیه میانی دیوار و طاق در سطوح مختلف گچ کار می شد . مثلاً در نقاطی که سطح عمودی و افقی دیوار چند سانتی متر عمیق می شد زاویه قائمه با گچ پر میشد تا یک زاویه 45 درجه تشکیل دهد این شیوه بیشتر در دوره ایلخانی رایج شد.

9- روش تخمه در آوری(و آن سه روش دارد:)

الف)در روش اول سطح گچی و یکدست آماده می شود سپس بر روی سطح صاف طراحی انجام می شود سپس با ظرافت خاص و دقت هر چه تمامتر سطوح طراحی شده که از گچ سفید پوشیده شده اند را نقش خواهند کرد قطر کندن سطوح طرح از سطح گچ حدود ½ سانتی متر است. که از سطح گچی کنده شده و خارج میگردد بنا بر این یک سطح برجسته و یک سطح گود خواهیم داشت سپس نقاط و سطوح خالی شده از گچ با مواد لازم پر میگردد لذا با توجه به طرح و رنگ لازم محل گود نشده را با گچ رنگی مورد نظر مبدل به سطحی صاف و یکدست با زمینه میگردانند،عیناً مانند اینکه نقاشی آبرنگ بر روی زمینه گچی به عمل آماده باشد و چشم را به خطا می برد چون بدون لمس کردن ویا از زاویه خاصی دیدن مشکل بتوان تشخیص داد که این سطح صاف کنده شده و دوباره پر گردیده است بطور خلاصه زمینه صاف گچی با این عمل دوباره مبدل به زمینه صاف رنگی خواهد شد(مانند عالی قاپوی اصفهان).

ب)پس از صاف و یکدست نمودن سطح گچی لازم،با توجه به عناصر معماریِ همان محل و با طرح لازم ومورد احتیاج مطابق و هماهنگ با روش تزئینی دیگر طرح اصلی بر روی سطح گچی سفید و صاف کار میشود. پس از قلم گیری و محکم کردن طرح،مرحله بعدی انجام میشود. در این حالت به جای اینکه طرح از گچ سفید در سطح خالی شود،زمینه صاف ویکدست که بدون طرح است از گچ خالی می شود و در حقیقت این طرح است که در سطح گچی باقی می ماند لذا طرح و نقش،برجسته شده و زمینه خالی و گود میشود. این عمل احتیاج به دقت و مهارت فراوانی دارد زیرا بعضی نقوش بسیار ظریف و حساس هستند و با احتیاط هر چه تمامتر بایستی اطراف آنها را خالی نمود بعد از این عمل کار رنگ آمیزی انجام می شود در این روش گچ و رنگ مخلوط شده و رنگ مورد نظر را برای زمینه آماده ساخته و سطوح خالی زمینه را با دقت پر میکنند سپس انرا صاف نموده که با سطح طرح که برجسته بوده یکسان شود. در این حالت طرح ها به رنگ سفید گچ باقی میماند ولی زمینه رنگی میشود. در آخرین مرحله بایستی دقت شود سطح رنگی و سطح سفید یکسان باشند.(این روش عکس روش الف میباشد)

ج) این روش یکی از بهترین نوع تزئین است که بسیار پر کار میباشد در این نوع سطح گچی صاف را آماده نموده و طرح اندازی می کنند. طرح ها گاهی بسیار ظریف و دقیق و بر گرفته از طبیعت است طرح های لازم را قلم گیری میکنند تا مشخص تر شود سپس سطح گچی صاف را که زمینه طرح اصلی است از گچ سفید،خالی میکنند با این عمل لایه ای از گچ را که در زمینه وجود دارد خالی کرده و عمق ایجاد میکنند حال زمینه را با رنگ و گچ که رنگ مناسبی را پدید آورد پر میکنند یعنی سطح خالی شده را بالا می آورند . گاهی ممکن است سطح زمینه را که با گچ ورنگ پر شده است تا سطح طرح که از گچ سفید باقی مانده یکسان نکنند و کمی اختلاف سطح ایجاد شود بنا براین دو سطح متفاوت از طرح سفید و زمینه(که از گچ رنگی است)بدست می آید نکته مهم در این روش این است که به جای کار گذاردن رنگ در نقاط سفید طرح دوباره جاهای طراحی شده را کنده کاری میکنند که این عمل دقت وظرافت بسیاری لازم دارد. بعد از تمیز کردن محل خالی شده در طرح وایجاد عمق لازم که معمولاً کم است،به جای گچ سفید ترکیبی از رنگ و گچ را با آب مخلوط نموده و در نقاط گود شده قرار می دهیم بنا بر این ملاحظه میشود که در این نوع سوم سطح گچی سفید رنگ که خود نیز طرح رنگی است تخمه در آوری می شود. بنا بر این در این روش هم سطح تخمه درآوری می شود و هم طرح. ابداع این روش بی تاثیر از دیگر روش های تزئینی روی گچ و یا کاشی معرق نیست.(این روش تلفیقی از دو روش قبلی است)

 آنچه مسلم است این است که هنرمند دوره صفوی علاوه بر اجرای نقوش در طراحی معماری و شناخت ابزار تبحر داشته و از خواص گچ و ترکیب آن با رنگ ها و مواد از تجربه کافی برای اجرای روش های تزئینی بهرمند بوده است. عمده ماده اصلی برای استفاده در تخمه درآوری،گچ سفید و نوم میباشد که اول بایستی مقدار گچ لازم غربال شده و به یک درجه از نرمی برسد آنگاه بایستی با آب مخلوط شده و خمیر نرم ویکدستی را بوجود آورد پس خمیر گچ در سطح دیوار مالیده شده و صاف و یکدست گردد واین زمینه کار تخمه درآوری میباشد . حال برای مرحله بعدی که پر کردن جاهای خالی شده از گچ است بایستی مجدداً از گچ واین بار رنگ استفاده شود که برای هر رنگ لازم باید مقداری گچ و رنگ با نسبت مشخص با هم مخلوط شود . زیرا نسبت ها در اتصال رنگدانه ها در ملات گچ تاثیر خوبی داشته و ضمناً حالت گیرایی گچ را نیز افزایش میدهد و استحکام بیشتری پیدا میکند بعد از تمیز کردن محل کنده شده در هر بخش از طرح که رنگ و گچ لازم است،محل خالی شده را با گچ رنگی پر میکنیم سپس سطوح پر شده را بوسیله ابزاری شبیه کاردک یکدست و صاف می نماییم که تراز با سطح زمینه شود . نوع گچ استفاده شده بایستی خالص و سفید رنگ باشد . عمل ملات سازی شبیه ملات کشته بری در گچبری است و ملات باید در حدی نرمش داشته باشد که به راحتی فرو ریزد و بیرون نریزد. رنگ های به کار رفته شده به طور اعم خالص هستند هر چند که به هنگام مخلوط شدن با گچ ممکن است مقداری از درجه خلوص شان کم شود . در نقوش تخمه درآوری آنچه که تا به حال در آثار معماری باقی مانده نشان میدهد که بیشتر از موتیف های طبیعی استفاده شده است گاهی اوقات نیز از نقوش افسانه ای یا طبیعی و گیاهان و اشجار و در بعضی از تقسیم بندی ها از نقوش هندسی بهره وری شده است. نکته مهم دیگر در این تزئین که فرق این تزئین را با نقاشی روی گچ از لحاظ ظاهر مشخص میکند این است که در نقوش تخمه درآوری سایه روشن وجود ندارد در حالی که در نقوش دیگر روی گچ ممکن است سایه پردازی یا عمل پرداز انجام شود. دیگر اینکه از لحاظ استحکام نقوش و ماده بکار رفته شده روی زمینه و ظرافت نقش قابل مقایسه با نقوش دیگر نیست . دیگر اینکه نقوش آبرنگی روی گچ در اثر مرور زمان ممکن است فرسوده شده و شفافیت خود را از دست می دهند و مواد خواص چسبندگی خود را کم میکنند لذا رنگ در سطح تزئین به خطر افتاده و امکان ریزش و از بین رفتن آن وجود دارد. اما در نقوش تخمه درآوری به لحاظ این که گچ و رنگ در عمق فرو رفته و مجدداً به سطح آمده این عوارض مشاهده نمی شود و هنگام عمل مرمت نیز کار با اصول بهتری انجام می شود.شایان ذکر است که انتخاب مکان مورد نظر برای روش تخمه در آوری مهم می باشد زیرا همان طور که می دانیم رطوبت از عواملی است که با گچ سازگاری ندارد و قرار گرفتن محل تزئین در جریان رطوبت هر چند کم باشد به علّت خاصیت مکش رطوبت توسط گچ،اثر را نابود میکند و رنگ ها و گچ پوسیده میشود. به همین علت یکی از موارد استفاده این تزئین روی سردر ها و مقرنس ها میباشد که احتمال نفوذ رطوبت کم است و یا در بدنه هایی از دیوار به کار میرود که درصد رطوبت آن بسیار ناچیز میباشد ویا اصلاً رطوبت ندارد. آنچه مسلم است این است که بسیاری از نقوش و رنگ ها را میتوان در سطح مورد اطمینان با روش تخمه درآوری به اجرا در آورد و از ظرافت این تزئین نسبتاً با دوام بهرمند گردید. ابزار های مورد استفاده برای اجرای روش تخمه درآوری در تزئین دیوار عبارتند از: انواع کاردک های نوک پهن و نوک باریک،ظرف مخصوص خمیر کردن گچ،ماله برای صاف کردن سطوح گچ و غربال